14 Mayıs 1948`de ülkedeki Musevi topluluğunu ve ülke dışındaki Siyonist hareketi temsil eden Ulusal Konsey üyelerince imzalanan İsrail Devletinin Kuruluş Beyannamesi ulusun akidesini oluşturmaktadır. Bu beyanname dahilinde İsrail`in yeniden doğuşunun tarihi gereklilikleri, peygamberler tarafından da öngörüldüğü üzere özgürlük, adalet ve barı
Yusuf BESALEL
Osmanlı topraklarında yaşayan Yahudiler’in 500 yıl boyunca oluşturdukları değişik bir İspanyolca. Bu günkü modern modern İspanyolca’ya benzemez; daha çok 15. yüzyıl İspanyolcası’na benzer. 1492’de İspanya’dan ihraç edilen Yahudiler, daha sonra İspanya ile hiçbir ilişkileri olmadığı halde, bu lisanı kendi başlarına geliştirdiler. Sadece bu Yahudiler’in konuştuğu bir dil olduğundan, söz konusu lisan, Judeo-Espanyol adını almıştır. Zaman içerisinde Türkçe, Rumca ve Fransızca’da birçok kelime, Judeo-Espanyol’a mal olmuştur. Örneğin, Yahudiler İspanya’dan çıkarken mevcut olmayan çatal, daha sora icat olunduğunda Rumca’dan “piruni” kelimesi alınarak “piron” olarak uygulanmıştır. Beş asırdır yaşayan bu lisan, bugün hızla ortadan kaybolmaktadır. Yeni nesil ve gençliğin bu lisanı konuşmaması, bir kültür birikimiyle beraber bu dilin 20- 30 sene içerisinde yok olacağı, izlenimini oluşturmaktadır. Matbu haldeki Judeo Espanyol’a genellikle “Ladino”, konuşma şekline ise “Solitreo” denir. Judeo Espanyol’a “Judezmo” ve Espanyol” da denmiştir.
20. yüzyılın ortalarına dek Judeo-Espanyol, Sefaradiler’in çoğunun ana dili ve cemaat dili olmayı sürdürmüştür. Değişik Sefaradi cemaatlerinin arasındaki telafuz farklılıklarına karşın, bu lisan tüm Sefaradiler’ce anlaşılıyor ve özgün bir Sefaradi kültürünü birleştiren önemli bir öğe olmayı sürdürüyordu. Bu lisan, genellikle İbranice (Raşi) harflerle basılırdı. 20. yüzyılda Latin harflerle de basılmaya başlandı. Judeo-Espanyol dilindeki edebiyatta gerçekleştirilen başlıca klasik eser, Yaakov Kuli tarafından yazılan ve 1730’da İstanbul’da yayınlanan Kutsal Kitap’ın bir yorumu şeklinde yazılan bir Rabinik çalışmadır.
“Meam Loez” adındaki bu eser, birçok kez basılmıştır. Ancak Judeo-Espanyol, gençlerce benimsenmesi nedeniyle, günümüzde oldukça düşük düzeyde edebi ürünler verebilmektedir.
Ortaçağ’da İspanyol Yahudileri’nin dili, belirli yörelerdeki cemaatlerde değişkenlikler gösteriyordu; bu, dinsel olduğu kadar İbranice’den de kaynaklanan çeşitli güdümlere bağlanır. Bazen de Kastalyano dili İbranice ile karışır; “puinyan”ın İbranice’deki “puinman”dan gelmesi gibi... İspanyol Yahudileri “Dios” yerine “el Dio” (“Tanrılar” yerine “Tanrı”) demek suretiyle Hıristiyanlık’taki Trinite (üçlülük) kavramından kaçınmışlardır. İspanyolca’da normal olarak “kararsız” olarak bilinen “desmazelado” sözcüğü, İspanya Yahudileri tarafından “talihsiz” anlamında kullanılıyordu. Çünkü İbranice’de “mazal” (“talih”) anlamındaydı.
devam edecek...
Kaynakça: "Yahudilik
Ansiklopedisi", Cilt I, II, III
Yusuf Besalel
